Lisy i jeże, czyli pułapka eksperckości

Znacie bajkę Ezopa o lisie i jeżu? Sprytny lis zna mnóstwo sposobów, by zaatakować jeża i ciągle wymyśla nowe. Co robi zaatakowany jeż? Ma tylko jedną taktykę, lecz opanowaną do perfekcji – zwija się w kolczastą kulkę. Co ta historia ma wspólnego z prognozowaniem wydarzeń przez ekspertów? Przeczytaj.

Ta historia stała się inspiracją dla filozofa i politologa Izajasza Berlina, który w swoim eseju „Jeż i lis” podzielił znanych przedstawicieli świata sztuki i nauki na dwie kategorie:

• Lisy: potrafią korzystać z wielu źródeł wiedzy, fascynują się złożonością i różnorodnością świata, próbują działać na wielu płaszczyznach jednocześnie, lecz w żadnej dziedzinie nie są superekspertami (np. Arystoteles, Goethe).
• Jeże: dążą do upraszczania złożoności świata do jednej podstawowej koncepcji – do zdobycia jak najgłębszej wiedzy w danej dziedzinie, ignorując jednocześnie to, co nie jest z nią związane (np. Platon, Dante).

Lis wie wiele rzeczy, jeż wie jedną ważną rzecz.

Grecki poeta Archiloch z Paros

O sukcesie decyduje szerokość, a nie głębokość wiedzy 

Berlin nie traktował swojego eseju jako poważnej rozprawy naukowej, jednak jego praca stała się punktem wyjścia badań psychologa politycznego Philipa Tetlocka nad skutecznością prognozowania różnych wydarzeń przez ekspertów. Tetlock zebrał kilkadziesiąt tysięcy prognoz dla światowej polityki przygotowanych przez 284 ekspertów związanych z międzynarodowymi instytucjami, mediami, uczelniami czy rządem. Okazało się, że większość była błędna – trafność diagnoz była porównywalna do trafności „małpy grającej w rzutki”, czyli zupełnie przypadkowa. Byli w tej grupie jednak tacy, którzy mylili się rzadziej – działali i myśleli jak lisy. Byli pragmatyczni, wszechstronni, czerpali wiedzę z różnych źródeł i szukali niuansów. O sukcesie decydowała szerokość, a nie głębokość wiedzy.

Lisy prognozują trafniej

Na fali badań Tetlocka IARPA (jednostka Zaawansowanych Projektów Badawczych w Dziedzinie Wywiadu) ogłosiła trwający cztery lata konkurs, podczas którego zgłoszone zespoły dostawały zadania polegające na prognozowaniu w obszarach podawanych przez organizatorów. I tym razem drużyna lisów zbudowana przez Tetlocka i jego żonę okazała się bardziej skuteczna niż wysoko wyspecjalizowani eksperci (jeże), nawet zatrudnieni w agencjach rządowych (czyli tacy, którzy mają dostęp do wiedzy zarezerwowanej dla wąskiego grona).

Ale dlaczego błyszczą jeże?

To jednak jeże są najczęściej zapraszane do wypowiadania się w mediach i dzielenia swoimi prognozami. Dlaczego? Bo mówią z dużą pewnością siebie, ich poglądy są zdecydowane, prezentowane w sposób uporządkowany i prosty, nawet jeśli się mylą – unikają przyznawania się do błędów. Lisy wydają się bardziej chaotyczne, wplatają w wypowiedzi różne, czasem odległe wątki, są niepewne, bo widzą i wskazują różnice, które mogą mieć wpływ na dany temat. Z medialnego punktu widzenia to debata dwóch jeży o przeciwnych poglądach będzie najbardziej ekscytująca dla widza.

Po pierwsze i najważniejsze: nie musisz być ani lisem, ani jeżem! Albo możesz być obydwoma równocześnie! 

Przemyśl i wykorzystaj 

1. Jeśli masz podjąć decyzję o dalekosiężnych skutkachBierz pod uwagę różne scenariusze. Nie traktuj żadnego jako pewnik (nawet jeśli tak twierdzi ekspert z tytułem naukowym przed nazwiskiem).
2. Jeśli jesteś ekspertemPoświęć więcej uwagi temu, co inni mają do powiedzenia na dany temat. Zamiast przekonywać innych uparcie do swojej opinii – otwórz się na głosy osób mniej doświadczonych i wyspecjalizowanych w Twojej dziedzinie, lecz wnoszących świeżość, inną perspektywę oraz wiedzę z innych obszarów.
3. Pogódź się z tym, że Twoje prognozy mogą być błędne. Jest wiele czynników, które trudno lub których nie sposób przewidzieć.
4. Pośród wielu różnych scenariuszy zwróć uwagę na te, które proponują lisy. Mają większą szansę, by się sprawdzić. Nie zrażaj się tym, że w ich scenariuszach rzadko padają słowa „niemożliwe” lub „pewne” (jak u jeży), a częściej „są różne możliwości” i „trzeba uwzględnić wiele różnych czynników”.
5. Nie staraj się za wszelką cenę przewidzieć przyszłości i… ...trzymać się kurczowo wybranego scenariusza – w wielu wypadkach to się nie uda! Bądź otwarty, gotowy na zmiany i adaptowanie się do nowych okoliczności.

Jeśli chcesz wiedzieć więcej o lisach, jeżach i prognozowaniu, polecamy: 

Philip E. Tetlock, Dan Gardner, Superprognozowanie. Sztuka i nauka prognozowania
Paweł Motyl, Świat Schrödingera
Daniel Kahneman, Pułapki myślenia. O myśleniu szybkim i wolnym (ebook dostępny w Biblio) 
Nate Silver, Sygnał i szum. Sztuka prognozowania w erze technologii. Lisy i jeże
Michał Brejdak, artykuł Jesteś lisem czy jeżem? Jak zostać superprognostą?

Marta Bobowska-Michalik, Centrum Eksperckie – HR, Learning & Development Expert Team